Bilişsel gerilemeyi anlamak: Yaşlandıkça beyin nasıl değişir?

Yaşlandıkça düşünme yeteneklerinizde aşamalı bir azalma yaşayabilirsiniz. Ancak ciddi bir değişim başka bir sağlık problemini gösteriyor olabilir. Zihniniz kimliğiniz için çok önemlidir. Düşüncenizin keskinliği, iletişim kurma ve başkalarıyla bağ kurma yeteneğiniz, yaşam boyu topladığınız zengin anılar çok değerlidirler. Fakat yaşlandıkça düşünme yeteneklerinizde bazı değişimler ortaya çıkar ve buna bilişsel gerileme de dahildir.

Bilişsel gerileme nedir?

Bilişsel gerileme aşağıdakiler gibi unsurlarda yaşanan aşamalı kayıptır:

• Öğrenme
• Hatırlama
• Dikkat gösterme
• Mantık

Bazı insanlarda yaşla birlikte küçük bir miktar bilişsel gerileme yaşanır. Ancak daha büyük değişimler bilişsel gerilemenin bir işareti olabilirler. Sakatlıklar, hastalıklar, sağlık alışkanlıkları gibi şeyler bilişsel gerilemenin zaman içerisinde ne kadar ve ne kadar hızlı olacağını etkileyebilirler.

Bilişsel gerilemenin aşamaları:

Uzmanlar insanlar yaşlandıkça bilişsel gerilemeyi genel olarak dört aşamaya bölüyorlar:

• Bilişsel gerilemenin olmaması: Düşünme yeteneklerinizde veya bilişselliği oluşturan karmaşık yeteneklerde herhangi bir değişim yaşamamak.
• Öznel bilişsel gerileme: Düşünce kabiliyetlerinizin bazılarının gerilemeye başladığını fark edersiniz ancak bunlar günlük yaşantıyı bozacak düzeyde olmazlar.
• Hafif bilişsel gerileme: Mantık, hatırlama, dil kullanımı, yargıda bulunma ve dünyayı doğru algılama gibi konularda gerilemeler yaşarsınız.
• Bunama: Araç sürme, fatura ödeme, yaşam alanınızı düzenleme ve bedeniniz ile sağlığınıza dikkat etme gibi günlük aktiviteler konusunda sorun yaşarsınız.

Birinci ve ikinci maddeler yaşlandıkça normal hale gelirler. Ancak üçüncü ve dördüncü maddeler bilişsel bozukluk işaretidirler ve pek çok farklı belirtiyle birlikte görülebilirler.

Bilişsel gerilemenin işaretleri nelerdir?

Bilişsel gerileme kişiden kişiye farklı olur. Bu durum insanların sağlık profilleri, yaşam olayları ve yetenekleri farklı olduğundan olabilir.

Hafif bilişsel gerilemesi olan insanlarda şunlar olabilir:

• Kendilerini ifade etmek için doğru kelimeleri bulmakta zorlanabilirler ve özellikle benzer yaştaki insanlardan bu konuda geride olabilirler.
• Eşyaları kaybedebilirler.
• Buluşma ve takvimsel olayları unutabilirler.
• Karmaşık iş ve görevler altında ezilebilirler.

Tipik unutkanlığın bilişsel gerileme ile aynı olmadığını unutmayın. Düzenli olarak unutkan olmanın bilişsel gerileme işareti olmadığını belirtmek gerek.

Ne zaman doktora görünmeli?

Eğer aşağıdaki işaretleri görürseniz bir doktora görünmeniz gerekebilir:

• Bildiğiniz yerlerde kaybolmaya başlarsanız
• İletişim problemlerinden dolayı hüsran yaşıyorsanız
• Ruh hali ve kişilik değişimleri yaşarsanız, örneğin anksiyete ve agresyona sahip olursanız
• Aynı soruları tekrar tekrar sorarsanız
• Aile ve arkadaşlarınızı tanımakta zorlanırsanız

Doktorlar bilişsel gerilemeyi nasıl teşhis ediyorlar?

Doktor tipik bir yaşlanmaya mı sahip olduğunuzu yoksa bilişsel gerilemeye mi sahip olduğunuzu tespit etmeye yardımcı olabilir. Bilişsel gerilemeyi görmek için kısa bir anket uygulayabilirler.

SAGE ve diğer tarama testleri

Bilişsel gerileme işaretleri için kullanabileceğiniz çeşitli testler vardır. Bu testler genelde 3-15 dakika arasında tutarlar. Bazıları şöyle:

• SAGE
• AD8 Bunama Tarama Görüşmesi
• QDRS
• SLUMS testi
• Mini-Cog

SAGE en yaygın olan testlerden birisidir. İnternetten bulup evde kendinize uygulamanız bile mümkün. Ayrıca doktorunuza da gösterebilirsiniz.

SAGE’nin diğerlerinden farklı biraz daha karmaşık olması. 2022’deki bir çalışmaya göre SAGE, hafif bilişsel gerileme vakalarını bir diğer popüler test olan MMSE’den 6 ay daha erken teşhis edebiliyor. 2021’deki bir değerlendirmeye göreyse SAGE %79 oranında doğru sonuç veriyor.

Ancak hızlı testlerin tek başlarına bilişsel gerileme veya bunama teşhisi koymaya yeterli olmadıklarını belirtmek gerekli. Eğer skorunuz belli bir gerileme gösteriyorsa, doktorunuza ulaşarak daha detaylı bir değerlendirme isteyebilirsiniz.

Nöropsikolojik testler

Doktorlar değerlendirme esnasında sık sık nöropsikolojik testler kullanırlar ve böylece düşünme ve hafıza yeteneklerinizdeki değişimleri görmek isterler. En yaygın olan testler şöyle:

• MMSE
• MoCA
• SASCI-Q
• SCD-Q
• MCQ
• Ecog
• CDR
• 6-CIT
• HKBC

Bu testlerin bazıları oldukça yenidir. Bunların bilişsel gerilemeyi ne kadar iyi tahmin ettiklerine dair daha fazla araştırma gerekiyor.

Diğer testler

Doktorunuz hipotiroidi veya B12 eksikliği gibi başka bir problemin olup olmadığını görmek için kan testi isteyebilir çünkü bunlar da düşünme yeteneklerinizi etkileyebilirler.

MR gibi beyin tarama teknikleri ise doktorun inme veya beyin tümörü gibi diğer problemlerin rahatsızlığın kökeninde yer alıp almadığını anlamalarına yardımcı olur.

Deneysel testler

Araştırmacılar aynı zamanda Alzheimer hastalığı ile bağlantılı proteinleri bulmak için kan ve omurilik sıvısı testlerini de araştırıyorlar. Bu proteinler beta-amiloid ve tau olarak biliniyorlar.

Çalışmalara göre MR ve PET taraması gibi teknikler ile beynin belli kısımlarındaki değişimler görüntülenebiliyorlar.

Yukarıdaki testler beyninizdeki değişimleri belirtiler ortaya çıkmadan 20 yıl öncesine kadar tespit edebiliyorlar. Ancak genelde sıradan taramalar için çok pahalı ve maliyetli oluyorlar. Bu nedenle daha maliyet odaklı basit testlerin araştırmaları devam ediyor.

Bilişsel gerilemenin sebepleri nelerdir?

Hafıza ve düşünmede yaşa bağlı değişimlerin pek çok sebebi vardır. Bazen başka bir sağlık problemi sebebi olabilir. Örnekleri şöyle:

• Yüksek tansiyon
• Damar hastalıkları
• Depresyon
• Uykusuzluk
• Diyabet

Bazen Alzheimer hastalığı ve frontotemporal bunama gibi nörolojik rahatsızlıklar da altta yatan sebep olabilirler.

Genleriniz ve aile geçmişi de yaşlandıkça bilişsel gerileme yaşayıp yaşamayacağınız konusunda rol oynar. Genler yaşlanmaya bağlı bilişsel gerileme konusunda %60-70 oranında rol oynayabilirler.

Bilişsel gerileme genelde hangi yaşlarda başlar?

Herkes farklıdır. Sağlığa dair davranışlarınız da yaşlandıkça beyninize ne olacağınız üzerinde etkili olabilirler.

2020 yılında yapılan bir analizde 29.000 kişi değerlendirmeye girmiş ve buna göre kadınlarda bilişsel gerileme 73 yaş civarında başlıyor. Bu kadınlarda bunama başlangıcı ise 83 yaş civarında olmuş. Erkeklerde ise bilişsel gerileme 70 yaş civarında başlıyor ve bunama da 79 yaşında ortaya çıkıyor.

Ancak bilişsel gerilemesi olan herkeste sonradan bunama ortaya çıkmaz.

Çalışmaya göre ırk ve eğitim düzeyi de gerilemenin yaş aralığını değiştiriyor.

Örneğin ABD’deki siyahiler ve latin kökenlilerde bilişsel gerileme beyaz insanlara göre 3-6 sene daha erken başlıyor. Araştırmacılar bunun kişilerin sağlık hizmetlerine erişimlerindeki farklılıklardan ve yaşam boyu biriken stresten olabileceğini belirtiyorlar.

Eğitim düzeyi daha yüksek olan insanlarda bilişsel gerileme daha ileri yaşlarda ortaya çıkıyor. Bunun sebebi ise bu kişilerin zihinsel olarak daha aktif olmaları ve daha fazla sosyal bağa sahip olmaları olabilir. Ayrıca sağlık hizmetlerine daha rahat erişiyor olabilirler ve tıbbi problemlerinin tedavisi daha erken yapılıyor olabilir.

Daha hızlı bilişsel gerileme konusunda risk faktörleri

Genler ve aile geçmişi bilişsel gerileme konusunda büyük bir risk faktörüdür. Ancak başka faktörler de daha hızlı ve fark edilebilir bir gerilemeye etki edebilirler. Bazıları şöyle:

• Diyabet
• Yüksek tansiyon
• İnme
• Sigara içmek
• Yüksek kolesterol
• Duyma kaybı

Bazı faktörleri kontrol etmek mümkün, bazılarını ise değil. Bu nedenle fiziksel ve zihinsel olarak sağlıklı kalmak üzere doktorunuzla konuşmanız gerekir.

Ruh sağlığı, kişilik ve bilişsel gerileme

Bazı kişilik özellikleri ve ruh sağlığı problemleri bilişsel gerilemenin erken işaretleri olabilirler. Bunlar şöyle:

• Depresyon
• Stres
• Anksiyete
• Nörotisizm

2017 yılındaki bir çalışmaya göre bunlar beynin medial temporal lobundaki değişimlerle alakalı olabilirler.

Bilişsel gerileme önlenebilir veya geciktirilebilir mi?

Bazı yaşa bağlı bilişsel gerilemeler genetikle alakalıdırlar. Bu risk faktörü konusunda yapabileceğiniz pek bir şey bulunmuyor. Ancak beyninizi sağlıklı tutup düşüncenizi korumanın bazı yolları var.

Aşağıda araştırmalarla desteklenen bazı adımlar var:

• Bol yeşillikli besleyici öğünler tüketin. Çalışmalara göre Akdeniz tipi beslenme bilişsel gerilemeyi yavaşlatıyor.
• Fiziksel olarak aktif kalın.
• Diğer insanlarla sosyal bağlar kurun.
• Beyninizi aktiviteler, okuma, oyunlar ve hobiler ile uyarın.
• Kendinizi kafa sakatlanmalarından koruyun.
• İçtiğiniz alkol miktarını sınırlandırın.
• Tütün ürünleri kullanmayın.

2022 yılındaki bir çalışmaya göre günlük multivitamin almak bilişsel gerilemeyi yavaşlatabilir. Ancak bu sonuçların onaylanmaları için daha fazla araştırma gerekiyor.

Sık sorulan sorular

Bilişsel gerileme yaşarsam Alzheimer olur muyum?

Hafif bilişsel gerileme yaşayanların sadece %10-20’si sonraki senelerde Alzheimer veya başka bunama türlerine sahip oluyor.

Bilişsel gerileme tersine çevrilebilir mi?

Bu sebebine bağlıdır. Eğer belirtileriniz başka bir rahatsızlıktan kaynaklanıyorlarsa, örneğin uykusuzluk gibi bir sebebi varsa, tedavi belirtileri geriletebilir.

Depresyonun bilişsel gerileme ile bağlantısı nedir?

Bu iki uçlu bir sopa gibidir. Çalışmalara göre depresyon yaşlı bireylerde bilişsel gerilemenin genelde öncesinde geliyor. Ancak yine araştırmalara göre bilişsel gerileme gösteren bireylerin depresyon yaşama oranları da daha yüksek oluyor.

Burada nedensellik ilişkisi kurmayı sağlayacak kadar araştırma bulunmuyor. Ancak araştırmacılar depresyonu tedavi etmenin bunamayı önlemeye destek olabileceğini belirtiyorlar. Yine de bu konuda daha fazla araştırma gerekiyor.

Duyma kaybı ve bilişsel gerileme arasında bağlantı var mıdır?

Duyma kaybı bilişsel gerileme için bir risk faktörüdür. Yine de bu bağlantı henüz tam olarak bilinmiyor. Sebebi beyin yapısındaki değişimler, sosyal etkileşimdeki azalma, konuşmayı anlamak ve işlemek için daha fazla zihinsel güç harcamak olabilir.

Ayrıca bu değişken bir risk faktörüdür. Yani duyma kaybının tedavisi bilişsel gerilemeyi yavaşlatabilir.

Yaşlandıkça hatırlama, iletişim kurma ve mantık gibi zihinsel yeteneklerinizde değişimler ortaya çıkabilir. Pek çok insan için bu değişimler hafif olurlar ve yaşlanmanın normal bir parçasıdırlar. Başkaları içinse unutkanlık, dil problemleri ve kafa karışıklığı günlük yaşantıyı bozabilir.

Eğer bilişsel gerilemenin ruh halinizi, kişiliğinizi, yeteneklerinizi etkilediğini düşünüyorsanız bir doktora görünerek beyninizde ciddi bir değişim olup olmadığını test etmesini sağlayabilirsiniz. SAGE gibi testler zaman içerisindeki değişimleri takip etmenize yardımcı olurlar.

Yaş aldıkça beyninizi sağlıklı tutmak için sağlıklı beslenme, düzenli spor ve hem zihinsel hem de fiziksel olarak aktif kalmak unutulmamalı. Genetik gibi risk faktörlerini kontrol altında tutmak imkansızdır ancak beden ve zihninize iyi bakmak sağlıklı yaşlanma konusunda ciddi bir fark yaratabilir.

Kaynak: healthline

İlginizi çekebilir: Beyin sağlığını iyileştirmenin en keyifli yolu: Seyahat etmek