Günlük yaşamımızda etkisi altında kaldığımız başlıca birkaç ritim vardır. Bunlar ultradiyen, sirkadiyen, infradiyen ve sirkannual ritimlerdir. Günde birden fazla döngüsü olan ritimlere ultradiyen ritimler denir. Sirkannual ritimler yaklaşık bir yıllık ritimlerdir. Bir günden fazla süren, yani haftalar ya da aylar süren ritimler de infradiyen ritimler adını alır. Sirkadiyen ritimler ise yaklaşık bir gün sürer. Bunlardan en önemlisi beynimizde ön hipotalamusta yerleşmiş olan suprakiazmatik çekirdeğin (SCN) kontrolündeki sirkadiyen ritmimizdir.
Sirkadiyen terimi “yaklaşık bir gün” anlamına gelmektedir. Dünyanın kendi ekseni etrafındaki yaklaşık 24 saat süren döngüsünün canlılar üzerindeki biyolojik, fizyolojik ve davranışsal etkileri ve bu etkilerin ritimsel olarak tekrarı anlamına gelir. Sirkadiyen ritim aynı zamanda organizmanın çevreye uyumuna yardım eder ve uyku-uyanıklık düzeninin ayarlanmasından sorumludur.
Her gün yeniden kurulan sirkadiyen ritim, 24 saatlik bir döngüde tekrarlanan sindirim, uyku, hormon salgılama ve vücut ısısı gibi kendini tekrar eden biyolojik olayların temel döngüsüdür. Uyku-uyanıklık döngüsündeki değişiklikler insanlarda en temel sirkadiyen ritmi oluşturmaktadır. “Yanlış” sirkadiyen zamanda enerji alımı sonucu gelişen sirkadiyen bozulma, vücut ağırlığının artışına neden olabilir.
Sirkadiyen süreçleri düzenleyen en önemli olgu ışık-karanlık döngüsüdür. İnsan sirkadiyen fizyolojisi gündüz hareket etmek ve beslenmek, gece uyumak ve beslenmemek gibi faaliyetleri desteklemek için gelişmiştir. Obezite ve iştah gelişiminde önemli olan insülin, glukagon, adiponektin, leptin ve grelin hormonlarının salınımının sirkadiyen ritimden etkilendiği belirlenmiştir.
Uyku problemleri, vardiyalı çalışma, jet lag gibi ritmin bozulduğu durumlarda ilgili fizyolojik sürecin olumsuz etkilendiği ve uzun dönemde Tip II Diabetes Mellitus (DM), kardiyovasküler hastalıklar, kanser ve obezite riskinde artış olduğu belirlenmiştir. Sirkadiyen saatin uykuyu teşvik ettiği gece boyunca çalışan/yemek yiyen insanlarla yapılan bir çalışmada ağırlık artışı ve obezite riskini artırabilecek mekanizmalar bulunduğu sonucuna varılmıştır.
Besinlerin termik etki yanıtındaki (vücudun tüketilen yiyecekleri sindirmek ve depolamak için ihtiyaç duyduğu enerji) sabah-akşam arasında farklılık gösterir. Bunun temel nedeni sirkadiyen sistemdir. Geç saatte yemenin vücut yağ artışı ile bağlantısının yemek sonrası termik etkinin azalmasına bağlı olabileceği düşünülmektedir. Malnütrisyon yaratmayacak şekilde diyetin enerjisinin düşürülmesi anlamına gelen enerji kısıtlamasının, kemirgenlerin yaşam süresini %50’ye kadar uzattığı saptanmıştır.
Enerji kısıtlaması yaşam süresi artışına ek olarak, kanser, diyabet, böbrek hastalıkları ve katarakt gibi yaşla ilişkili patofizyolojik değişikliklerin ortaya çıkmasını da geciktirmiştir. Enerji tüketiminin azaltılmasının yaşlanma ve yaşam süresi ü zerindeki bu etkilerinin mekanizması tam olarak hala anlaşılamamıştır.
Beslenme, sirkadiyen ritmi senkronize eden en önemli çevresel uyaranlardan biridir. Deney hayvanlarının her gün aynı saatte sadece birkaç saat boyunca beslenmesi, birkaç gün içinde beslenme periyodunun ayarlanmasını ve günlük besin alımlarının belirlenmiş zaman diliminde tamamlanmasını sağlayabilmektedir. Günün belirli saatinde besin alımının kısıtlanmasının (enerji alımını azaltmadan öğün sayısının ve süresinin sınırlandırılmasının) deney hayvanlarının davranışları ve fizyolojileri üzerinde önemli etkiler yarattığı gözlenmiştir.
Hayat döngümüz boyunca yaşamın hızlanması, sanayileşme, gece ve gündüz uyanıklık saatlerinin değişikliği gibi yaşam biçimimizdeki uzun vadeli pek çok değişim gözlemleyebiliriz. Ancak insanlığın genetik döngüsü yüzyıllardır aynı ritimde devam eder ve genetik olarak nesilden nesile aktarılır. Bu nedenle sirkadiyen ritmin gerektirdiği şekilde besin alımının düzenlenmesi obezite ve dolayısıyla kronik hastalıklardan korunmada önemli rol oynamaktadır.
1. 514 C. Özbayer ve İ. Değirmenci. Sirkadien saat ve kanser Dicle Tıp Dergisi/ 2011; 38 (4): 514-518
2. Cumhuriyet Üniv. Sağ. Bil. Enst. Derg. Akbay 2020 2020 (5)2: 83-90 Derleme
3. Wells ME, Overton A (2014) Circadian Rhythm Sleep Disorders Prim Heal Care (4):158.
4. Turkiye Klinikleri J Health Sci. 2017;2(2):100. Saniye SÖZLÜ, Nevin ŞANLIER. Beslenme ve Diyetetik AD, Gazi Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi, Ankara
5. Froy O. The relationship between nütrition and circadian rhythms in mammals. Front Neüroendocrinol 2007;28: 61-71.
İlginizi çekebilir: Beslenme trendleri: Aralıklı oruç efsanesi
